Komuna i Balkan: slučaj Bugarske
“Ukoliko želimo identifikovati neke od najvažnijih aspekata istorije Balkana, ne možemo a da ne ukažemo na postojanu viziju iznenađujuće dosledne utopije” – Andrej Grubačić[1]
Komuna je, kao politički oblik, bila tema koja se ponavljala unutar bugarskog oslobodilačkog pokreta koji se borio protiv Otomanskog carstva, što sugeriše da se ta borba nije odnosila samo na nezavisnost već i na socijalnu revoluciju. Hristo Botev, jedan od najznačajnijih bugarskih revolucionara 19. vijeka, u svom članku “Smiješni plač” (Смешен плач, napisanom 1871. u odbranu Pariske komune) tvrdi da je cilj Komune “pretvoriti čovjeka u nešto više od sina božijeg i građanina – ne kao ideal, već kao čovjeka od koga zavisi sudbina njegovog grada, a ne obrnuto”[2]. Bugarski pisac i pjesnik Ivan Vazov, dok je bio u Rumuniji, upoznao se sa idejama bugarskog oslobodilačkog pokreta. Njegova čuvena drama “Prognanici” (Хъшове), objavljena 1884. godine, prikazuje bugarske revolucionare koji prihvataju ideju Komune, tvrdeći da sa njom neće biti ni bogatih ni siromašnih; sve će biti jednako dijeljeno[3]. U svojoj “Istoriji Aprilskog ustanka” iz 1907. godine, istoričar Dimitar Strašimirov na sledeći način opisuje ciljeve koje je oslobodilački pokret postavio: “oni nisu mislili samo na skidanje stranog jarma sa svojih leđa, već su razvili i žeđ za republikom i komunom”[4].
Bilo je čak i pokušaja da se ove ideje praktično ostvare tokom Aprilskog ustanka (1876.) – najvećeg ustanka koji je imao ključnu ulogu u oslobođenju Bugarske. O tome svjedoči lični prikaz Atanasa Šopova napisan 1876. godine. Šopov je učestvovao u ustanku kao blizak saradnik bugarskog revolucionara Georgija Benkovskog i bio je očevidac stvaranja kratkotrajne komune u gradu Panađurište. U svojoj knjizi opisuje veliki sastanak gerilskih grupa koje su izabrali komitet zadužen za priremu plana ustanka. Prema tom planu, sva imovina, dobra, brašno, pšenica itd. bili bi zajednički, monetarni sistem ukinut, a bile bi određene centralne kuće u kojima bi se održavali sastanci narodnih komiteta[5]. Plan je takođe predviđao osnivanje komuna koje bi bile u stalnom kontkatu jedna sa drugom – u nekoj vrsti federacije[6]. Ovaj program snažno podsjeća na mjere koje je donijela Pariska komuna, koja se dogodila samo pet godina prije Aprilskog ustanka.
Prema Šopovom svjedočanstvu, Benkovski i njegovi gerilci su, na početku ustanka, 20. aprila zauzeli grad Panađurište. Od samog početka sprovode početni plan: sva krupna stoka okupljena je u zajedničkom prostoru (“opšta bačija”), iako su pojedinačna domaćinstva zadržala svoje svinje i kokoške. Izvještaj koji je napisao Šopov bilježi da su tokom komune svi ljudi imali jednaka prava, sa jednakim pristupom zajedničkoj stoci. Novac je bio ukinut, pri čemu su sva neophodna dobra (poput hrane) bila slobodno dostupna, dok se sve ostalo raspodjeljivalo kroz sistem vaučera čiji je cilj bila veća pravda.
Nažalost, komuna u Panađurištu je trajala samo deset dana, prije nego što su je otomanske trupe okončale. Zbog njenog kratkog trajanja nije bilo vremena za formiranje narodnih organa samoupravljanja. Ono što možemo primjetiti jeste uticaj koji su Pariska komuna i slobodarske ideje imale na Benkovskog, njegovu gerilu i širi bugarski oslobodilački pokret tog perioda. Uprkos brutalnom gušenju ustanka, Komuna će i dalje imati centralno mjesto u mašti mnogih bugarskih revolucionara. Značajan primjer za to je pojava Komune Strandža koju deceniju kasnije.
Komuna Strandža, poznata i kao Republika Strandža, bila je kratkotrajni društveni eksperiment sa jasnim slobodarskim karakteristikama. Proglašena je 19. avgusta 1903. godine na planini Strandža (koja se nalazi između današnje Bugarske i Turske) od strane ustanika Unutrašnje makedonsko-jedrenske revolucionarne organizacije, među čijim komandantima je u tom periodu bio izuzetno značajan anarhista Mihail Gerdžikov.
Nakon niza uspješnih masovnih ustanaka, podržanih gerilskim akcijama, veliki dio istočne Trakije je stavljen pod kontrolu ustanika. Narod je tri nedelje slavio oko planinskog regiona Strandže. Uspostavljena je nova zajednica, zasnovana na vrijednostima slobode, jednakosti i solidarnosti. Sva javna pitanja u gradovima i selima u ovim oslobođenim teritorijama rješavana su narodnim glasanjem, a stare svađe između lokalnog bugarskog i grčkog stanovništva ostavljene su po strani. Spaljeni su poreski registri. Komuna Strandža je više od 20 dana funkcionisala na slobodarski način, bez ikakve državne vlasti.
To je bilo očigledno i iz vojne strukture gerilaca. Njihov vodeći organ nije bila tipična vojna komanda, već nešto što se zvalo “Vodeće borbeno tijelo”. Ovaj izbor ustanika ukazivao je na dvije stvari – prvo, da je ovaj vojni organ imao samo privremeni karakter (tj. do kraja borbi), i drugo, da je njegova uloga u revoluciji bila čisto koordinativna. Hristo Siljanov, Gerdžikovov učenik, kaže da ga ustanici nisu zvali komandom jer nisu željeli da “smrdi” na militarizam[7].
Još jedan slobodarski element jeste i taj da se nikada nije postavljalo pitanje centralizacije vlasti. Narod iz oslobođenih naselja je savjete i komisije birao iz sopstvenih redova, umjesto gradonačelnika i predstavnika[8]. Uloga prvih je da koordinišu i sprovode (engl. administer), dok je uloga drugih da vladaju. Ovi savjeti i komisije funkcionišu pod kontrolom pobunjenog naroda koji je povratio moć.
Treba napomenuti da postoje brojne sličnosti između Gerdžikovog stava prema radikalnom osnaživanju naroda i stava mahnovističkog pokreta u Ukrajini koji se pojavio 15 godina kasnije. U oba slučaja je prisutno razumijevanje da je uloga njihovih gerilskih vojski privremena i pružanje podrške ustanku, dok pitanje javne uprave treba da bude prepušteno savjetima lokalnog stanovništva. U jednom od svojih poziva[9], Mahnovisti pišu:
“Revolucionarna ustanička vojska postavlja sebi za cilj da pomogne seljanima i radnicima…i ne miješa se u civilni život…ona poziva radno stanovništvo grada i okolnih područja da odmah započne samostalan organizacioni rad…”
Nakon što je opisao prve vojne pobjede ustanika, Gerdžikov je napisao[10] da:
“Neako smo počeli osnivati svoje institucije…Stanovništvo se radovalo, po selima se igralo i slavilo. Više nije postojalo “ovo je moje, a ono tvoje” – u brdima i šumama prije i poslije kongresa postavili smo skladišta: cijela žetva je tamo odlagana kao brašno i žito u zajedničke magaze. Stoka je takođe postala zajedničko dobro…Uputili smo apel grčkom stanovništvu na grčkom jeziku, objašnjavajući da preuzimanjem teritorije ne težimo obnovi nekakvog bugarskog carstva, već samo ljudskim pravima; objasnili smo im da će i oni kao Grci imati koristi od toga i da bi bilo dobro da nas podrže moralno i materijalno…”
U svojim memoarima[11] Gerdžikov se sjeća jednog konkretnog primjera eksproprijacije i preraspodjele dobara: u gradu Ahtopolu je postojala solana, u kojoj je u to vrijeme bilo uskladišteno preko 200 hiljada kilograma soli. Sela u tom regionu su bila siromašna i so im je bila potrebna, pa su Gerdžikov i njegovi gerilci provalili u skladište soli i ostavili ga otvorenim kako bi seljaci mogli uzeti so i podlijeliti je dalje.
Komuna Strandža je funkcionisala od početka ustanka i trajala je do kraja avgusta 1903. godine kada je ogromna osmanska vojska od 40,000 vojnika – dobro naoružana pješadijom, konjicom i artiljerijom – slomila otpor lokalnog stanovništva.
Gerdžikov i mnogi njegovi gerilci su uspjeli pobjeći od otomanske vlasti u nezavisne dijelove Bugarske. Tamo je veliki anarhista nastavio da širi svoje ideje kroz izdavanje novina kao što su “Slobodno društvo”, “Bezvlašće” i druge. Godine 1910., Gerdžikov je zajedno sa drugim anarhistom – Pavlom Deliradevim – napisao antimilitarističku brošuju “Rat ili revolucija”. Godine 1912. ponovo je predvodio gerilsku grupu u regionu Strandže, ovoga puta tokom Balkanskog rata. Kasnije, 1919. godine, bio je među suosnivačima Federacije anarhokomunista u Bugarskoj. Poslije monarhofašističkog puča 1923. godine, bio je prinuđen da napusti zemlju i živi u Beogradu, Beču i Berlinu. Nakon primjene režima 9. septembra 1944. Gerdžikov je pozvao svoje drugove da podrže novi socijalistički režim, ali se ubrzo razočarao i povukao svoju podršku[12]. Godine 1947. je čak kategorički odbio da ga režim nominuje za nagradu zbog učešća u Ilindenskom ustanku. Umro je od starosti 1947. godine u Sofiji.
Svi ovi napori da se komuna sprovede u praksi ukazuju na to da na Balkanu postoji duboka tradicija egalitarizma i univerzalne ljudske jednakosti. Od ključne je važnosti da se ova alternativna istorija pamti i koristi od strane samoniklih pokreta kao korijen iz kojeg politički projekti jednakosti i pravde mogu ponovo procvjetati širom našeg regiona.
Javor Tarinski
