Poslednjih dvadeset godina društvene likvidacije

O propadanju revolucionarnih ideala nakon nestanka radničke klase na Zapadu

“Sadašnje razdoblje jedno je od onih kada sve što obično predstavlja razlog za život polako iščezava, kada čovjek, da ne bi potonuo u zbunjenost ili apatiju, ponovo mora preispitati sve.” Simon Vejl^[1]

Dana 19. jula 1936. godine, španski proletarijat je na frankistički državni udar odgovorio pokretanjem socijalne revolucije. Dana 23. februara 1981. godine dogodio se novi državni udar, koji je naišao na potpunu ravnodušnost proletarijata, koji se jedva potrudio da promjeni radio-stanicu ili kanal na televizoru. Ovaj kontrast u stavovima proizlazi iz činjenice da je proletarijat 1936. godine bio glavni društveno-politički činilac, dok 1981. godine više nije predstavljao ni sporedni faktor u interesima drugih. Ako je državni udar iz 1936. bio usmjeren protiv proletarijata, onaj iz 1981. bio je obračun među različitim frakcijama vlasti. Čak ni u najdramatičnijim analizama niko nije uzimao u obzir radničku spremnost na otpor, iz prostog razloga jer je bila zanemarljiva. Organizatori puča iz 1981. jednostavno su ignorisali proletarijat jer je on postao tek sporedna, istorijski iscrpljena, figura političke retorike.

Tokom perioda “ekonomske tranzicije” ka novim uslovima svjetskog kapitalizma – 1980-ih – radnička klasa se postepeno rasparčavala i na lokalnom nivou pružala otpor svojoj “rekonverziji” u podređenu klasu, sve do medijski široko propraćenog štrajka 14. decembra 1988., koji je označio njenu likvidaciju kao klase. Od tada, ona se više nikada nije ispoljila kao nezavisna, autonomna, snaga. Antinuklearni i lokalni pokreti su svoj vrunac dostigli pet godina ranije.

U tom periodu došlo je do raskola između starijih radnika koji su imali sigurnije pozicije u fabrikama, i mlađih radnika (šp. peones) koji su obavljali pomoćne, fizičke poslove i imali nesigurno zaposlenje, a koji su pokrenuli prve skupštine nezaposlenih. Taj raskol je doveo do radikalne kritike najamnog rada, koji je bio ekstremno urušen, odnosno – što dođe na isto – do odbacivanja takvog rada kao ljudske aktivnosti. To je bio autentičan raskid jer se ponašanje radnika do tada temeljilo na nekoj vrsti radne etike.

Otprilike u isto vrijeme izvan svijeta rada razvilo se jedna omladinska sredina koja se bavila temama kao što su skvotiranje, represija, kontra-informisanje, ekologija, antimilitarizam, feminizam itd., a koja je bila snažno podstaknuto studentskim protestima iz 1986–87. godine. Nakon konačnog podređivanja radnika novim ekonomskim i političkim uslovima kapitala, društveno težište se pomjerilo iz fabrika u prostore u kojima su se mladi okupljali.

U toj sredini i usred opadanja radničkih ideologija, društveno pitanje je izgubilo svoj objedinjeni karakter i raspalo se, a njegovi dijelovi postali su zasebna pitanja. Mladi pobunjenici nisu imali iza sebe tradiciju društvenih borbi, niti su mogli prigrliti neku određenu ideologiju – bilo marksističku ili anarhističku – i osim nejasnog antiautoritarizma, nisu znali šta da rade sa iskustvima koja im je radnička klasa ostavila u nasleđe; bili su nevoljni naslednici istorijskih zadataka koje nisu mogli preuzeti zbog površnosti svoje kritike, nestabilnosti onih koje je okupljala i parohijalnosti same sredine.

Svi pokušaji da se usklade aktivnosti, podstaknu diskusije i povežu sa urbanim borbama nailazili su na iste prepreke: rascjepkanost, izostanak promišljanja, ograničen angažman, nedostatak oslonaca i referentnih tačaka, samonametnutu izolaciju i zatvorenost… Budući da se te prepreke nisu prevazilazile, borbe su se rasplinjavale i nestajale, a omladinska sredina je zapadala u stagnaciju, u kojoj su sve više dominirali neodređenost, pozerstvo, revolucionarni klišei, ulične tuče, alternativna moda i stilovi života.

Pokazalo se da je to bilo prelazno okruženje ka integraciji u odrasli život, poput srednje škole, stručnog obrazovanja ili univerziteta. Riječ “revolucija” je izgubila svoje precizno značenje.

Pokušaji da se između 1989. i 1998. prevaziđe taj teorijski ćorsokak bili su isključivo organizacioni, formalistički, zasnovani na medijskim kampanjama, sastancima i skupovima, pa su dugoročno završili neuspjehom. Tako se završilo ono što se nazivalo “prostorom autonomije”.

Da bi se rekonstituisao jedinstveni kritički pogled na svijet i kako bi se revolucionarnom projektu dao sadržaj, bilo je neophodno duboko promišljati o postignućima i neuspjesima prethodnih borbi, da ne pominjemo iznenađujuće promjene kroz koje je kapitalizam prošao. Međutim, prije analiziranja svih tih stvari, bilo bi potrebno sprovesti nemilosrdnu kritiku cijelog okruženja samih borbi, njegovih nesposobnosti, površnosti i nedostatka intelektualne hrabrosti, kako bi se pročistilo od sentimentalnih buržoaskih obilježja, kao i od militantnih klišea i praksi.

To nije učinjeno, ili nije učinjeno u dovoljnoj mjeri, pa je milje degradirao, spajajući se sa postmodernom ljevicom i nacionalizmom trećeg svijeta (šp. patriotismo periférico), kao i sa onima koji su pokušavali da što je prije moguće rekonstruišu novi “građanski” društveni prostor, teren građanskih platformi i kvartovskih udruženja, napušten od strane političkih subjekata sindikata ugrađenih u aparat dominacije. Protesti protiv Zalivskog rata i NATO-a, kampanje za 0,7%, zagarantovani minimalni dohodak i za Zapatiste, bili su prvi trikovi ovog projekta integracije u institucionalnu politiku koji je 1997. godine kulminirao “građanskim pokretom”. Nastale su nove “platforme”, “prostori” su oslobođeni, formirani su “kolektivi” i “mreže”, a održani su i “forumi” koji su ponovo otkrili čari manjinskog sindikalizma, nacionalizma, NVO, subvencija i državnih institucija.

Nove tehnologije pružile su minimalnu strukturu koja je omogućila očuvanje spoljašnjeg izgleda pokreta. Bez ikakve prelazne faze, prešlo se sa lokalnog na međunarodni nivo. Omladinski geto je iznenada bio preplavljen ludičkom patologijom koncerata, rejvova, marševa, ljetnih kampova itd., da bi na kraju završio u pokretima protiv samita i protiv rata, pravim staleškim skupštinama^[2] konfuzije i rekuperacije koje su, nakon Đenove, postale dekoracija na izbornoj mašini socijaldemokratije. Internet je među masama mladih stvorio iluziju globalne zajednice sa projektom društvene promjene, dok je antiglobalistički turizam proizveo fikciju antikapitalističkog pokreta.

Međutim, ono što su telekomunikacije omogućile bio je virtuelni, a samim tim i nestvarni prostor, prostor za frustraciju i duhovnu bijedu hiljada ljudi, čime je bogata društvena osnova koja bi mogla podržati neki cilj ostala zarobljena u mrežama nepostojanja. I dok se spektakl pokreta proširio, preostale linije direktne komunikacije bile su nepovratno uništene, što se očigledno vidi kroz nestanak časopisa, zatvaranje društvenih centara, knjižara i izdavačkih kuća, pad u funkcionisanju skupština, degeneraciju jezika, nestanak društvene posvećenosti, itd.

Tehnologija kao globalni sistem, kao sredstvo koje obuhvata sve društvene aktivnosti, imala je najveći uticaj na mlade, dio populacije koji je najpodložniji privlačnostima novih uređaja i naprava (eng. gadget). Od 1995. godine mladi su više djeca novih tehnologija nego svojih roditelja. Tehnologije su im postale druga priroda u kojoj se osjećaju prijatno, pa ih i ne vide kao uzrok svog moralnog osiromašenja, već temelje svoje slobode. Oni razmišljaju onako kako žive; međutim, budući da im je takav način života nametnut, njihov način razmišljanja nije slobodan: kapitalizam je taj koji kompjuter donosi na sto i parkira automobil ispred kuće. Kao novopečeni potrošači, postali su avangarda spektakla.

Po prvi put ikada, zahvaljujući komunikacionim tehnologijama, mladi se pojavljuju kao masa, doprinoseći spektaklu akcije psihološkim osobinama adolescencije: kultom sadašnjosti, odbijanjem napora i iskustva, narcizmom, potragom za trenutnim zadovoljenjem, konfuzijom između privatnog iskustva i javnog života, između ozbiljnog i zabavnog, itd. Umjesto da osjećaju simpatije prema borbi protiv tehnološki opremljenog društvenog ugnjetavanja, ono što zaista osjećaju je ogromna potreba za zabavom.

Duboko depolitizovani, masovno izlaze na ulice da se zabave, noseći palestinske marame, paradirajući svojom lažnom brigom za druge i proklamujući svoju prolaznu posvećenost. U društvu spektakla, protest postaje oblik razonode, a tragični patos klasne borbe mora ustuknuti pred veseljem, opuštanjem i festivalom, autentičnim oblicima neobuntovničkog duha koji je u lupanju u šerpe i lonce, pištaljkama i kostimiranim paradama pronašao svoja najprikladnija sredstva izražavanja, a u softveru, blogovima i mobilnim telefonima svoje najbolje oružje.

Tehnologija nije neutralna; ona je nerazdvojiva od ugnjetavanja, nema drugu svrhu. Sav tehnološki napredak pod kapitalizmom predstavlja napredak u ugnjetavanju, ali izgleda da to niko ne shvata.

Naprotiv, sa ekrana računara izlaze apologetski mislioci i sitni prodavci novog tehnološkog kapitalizma spremni da koračaju utabanim stazama i razmišljaju unutar bezopasnih tokova lažne svijesti. Ideologije pokoravanja imperativima novih lidera svijetske ekonomije, poput negrizma, kastorijadizma, ekologizma ili brendiranih proizvoda poput IPES-a i ATTAC-a^[3], kruže da bi potkopale osnovne intelektualne tekovine, odbacile cjelokupnu teorijsku zaostavštinu borbi i, uopšte, izbrisale istorijsko pamćenje. Kao ideološki alibi i zamjena za proletarijat nude se bespomoćna i amorfna bića, označena kao mnoštvo, društveni pokreti, građanstvo, civilno društvo ili jednostavno “narod”.

Novi istorijski subjekt je čista fikcija jer je pravi subjekt likvidiran od strane kapitalizma, ali njegova fiktivna slika je neophodna jer spektakl društvenog sukoba zahtijeva fantoma; njegov legitimitet ne može se temeljiti na stvarnoj klasi, već samo na izmišljenoj. Imaginarna klasa postavljena je na scenu spektakla, jer ona nije klasa, niti je njena borba zaista borba.

Opredeljujući se za izmišljeni protest ni na čemu zasnovan, novi ideolozi su zapravo polagali nade u PRISA-u^[4] i socijaldemokratiju (i toga su itekako bili svjesni). Nisu željeli da se suoče ni sa čim; nisu težili promjeni svijeta, već su željeli da učestvuju u njegovom upravljanju. Za njih je bila moguća drugačija verzija kapitalističkog upravljanja. Socijalni forumi i protesti protiv samita služili su kao mostovi dijaloga sa vlašću. Njihov jezik prerasta u panegirik poretku: uz odgovarajuće verbalne formule, olovo trivijalnosti – glasanje, slanje pisama političarima, surfovanje po internetu, gomilanje poput stoke – pretvaralo se u zlato istorijske lucidnosti i herojstva.

Taj besmisleni diskurs služio je samo kao maska za sramno saučesništvo, pa je i njihova “politika odozdo i sa lijeva” u suštini bila ista stara politika. U stvarnosti, ono što su nam poručivali bilo je da je moguć nježniji i pristojniji put ka totalitarizmu – a za taj put bila je potrebna drugačija birokratija, ona koja bi posredovala između vladajuće klase i masa. Ali, sjediti na masama je kao balansirati na prstima. One nisu, niti mogu biti, politički subjekt spreman da prati prvog frulaša iz Hamelina koji naiđe. Mase ne žele da učestvuju u politici, one žele da budu predmet politike; ne žele da menjaju društvo, već samo traže nekog ko će brinuti o njima. Zato i jesu mase, i zato se pokoravaju vlasti bez potrebe za bilo kakvim specijalizovanim vodičima.

Posljedice kapitalističke globalizacije – pretvaranje klasa u mase, invazija svakodnevnog života elektronskim uređajima i juvenilizacija protesta – učinile su stvarni svijet nerazumljivim. Ne samo rezignirani, već i pobunjenici bačeni su u neistražene i čudne misaone prostore, gdje ideje prošlosti više ne vrijede.

Kolaps starih ideologija izazvao je uznemirujuće osjećaje nesigurnosti i nemoći, podstičući neprijateljstvo i odbacivanje. Vječnost klasne borbe bila je nedodirljivi tabu za ortodoksiju kontinuiteta; postojanje klase koja nosi emancipatorske ideale bilo je neupitno, jer bi se odbacivanjem tog pojma srušila cijela teorijska građevina koja se na njemu oslanjala. Ali, kako su činjenice bile tvrdoglave, radnička klasa kao klasa sposobna da obuhvati cjelinu društvenih fenomena i time sposobna da organizuje društvo u skladu sa svojim težnjama, počela je isčezavati, ostajući samo u zajedničkoj sferi radničke verbalne dijareje, kao dogma utjehe.

Društvena agitacija koja se zadržala na tim pozicijama postala je odvojena od stvarnosti, degradirala se i marginalizovala, rađajući bezazlena društvena okupljanja ili fundamentalističke sekte. Alternativa vjeri, u odsustvu kritike postmoderne kooptacije i bez ponovnog uspostavljanja istorijske perspektive društvenih borbi, morala je postati nova vjera. Tako su i novi lijekovi protiv sektaštva nužno morali biti sektaški. Bilo je doista komičnih pokušaja da se oživi lenjinistička ideologija, voluntarističkih sidrenja u anarhosindikalizmu i sumnjivih zamjena za situacionizam i naturizam, sada preimenovanih u primitivizam. Kroz perfidnu igru dominacije, sjećanje na daleku prošlost koristi se kako bi se zamaglila nedavna prošlost i mistifikovala sadašnjost. I za ortodoksne i za inovatore jedini zadatak bio je unijeti djeliće stvarnosti u svoje ideološke kaveze, na način koji omogućava utješna i umirujuća uvjerenja – bijeg unazad koji se izražava u dvije podjednako besmislene alternative: “pluralističkoj” postmodernosti i tehnofiliji nove ideologije, te kontemplativnoj fosilizaciji stare ideologije.

Suočeni s parališućim ili konformističkim ideologijama, iskreni pobunjenici su reagovali skokom u aktivizam. Proglasili su se zagovornicima neposredne konfrontacije sa sistemom i uglavnom su ignorisali kontradikcije koje su zamagljivale i sprečavale preformulisanje društvenog pitanja, ističući prednost praktične akcije nad refleksijom koju su sveli na sporednu aktivnost. Odvojeni od radikalnih težnji iz prošlosti, nisu znali šta žele, ali su vrlo dobro znali šta ne žele. Nisu željeli kapitalizam i nisu vjerovali ideologijama koje su služile birokratama.

Nehotice, svojim nihilizmom su društveno pitanje i kritiku sveli na puku propagandu, pojednostavljenu u vidu analiza, formula i slogana u stilu “ustaničkih teza”. Upali su u pragmatizam druge vrste koji je podrazumijevao osiromašenje kritike, a posledično i same akcije. Prezir prema promišljanju jeste i prezir prema strategiji. Akcija je imala tendenciju favorizovanja jednog svog aspekta – sukoba, zanemarujući sve ostale. Pojavljivala se kao neposredan odgovor, nezavisan od vremena, mjesta i okolnosti; izolovana, manjinska i nasilna. Na taj način akcija je postajala cilj samoj sebi; a tehnika joj je postala potrebnija od ideala. Ona nije težila stvaranju prostora u kojem bi osvojeni teren postao polje u kojem bi potlačeni mogli ostvariti slobodu, već da to bude čin koji izaziva divljenje i podstiče oponašanje. Stepen destrukcije je postao mjera njenog kvaliteta jer je ovaj akcioni fetišizam vodio do mistifikovanja nasilja i poistovjećivanja nasilja sa radikalizmom, često brkajući dominaciju sa represijom i precjenjujući ulogu policije.

Ovo stanje aktivističkog zanosa nastalo je nakon dubokog generacijskog raskida koji je onemogućio komunikaciju o prošlim i nedavnim revolucionarnim iskustvima i događajima; stoga je antiautoritarna omladina krenula od nule, a njihove greške bile su rezultat kukavičluka i izdaje drugih. Kao što smo kritikovali slabosti njihovih postupaka, tako i prepoznajemo njihovu velikodušnost i hrabrost, njihovu spremnost da rizikuju, što je, poput daška svježeg vazduha, pomelo ideološku samozadovoljnost sa društvene scene. Konačno, kroz taj težak put koji su odabrali, mnogi su pronašli ideje koje su im bile potrebne. Zaslužuju naše poštovanje, pogotovo oni koji su stradali pod represijom. Njihovi zatvorenici, su i naši zatvorenici.

U aktivističkim krugovima, lažna suprotstavljenost između teorije i prakse odgovarala je suprostavljenosti koja se pravila po pitanju masovne organizacije i neformalne grupe. Ranije, organizacija je uvijek značila snagu; neformalni kontakti i oblici nisu bili odbacivani, već su dopunjavali organizaciju: klasna društvenost, mreže uzajamne pomoći i solidarnosti, prijateljstvo, posvećenost… sve je to davalo snagu i čvrstoću organizaciji, istovremeno sprečavajući degeneraciju u birokratiju. Očigledno je da su danas neformalne strukture jedini mogući oblik organizovanja jer su neformalne baze koje su činile temelje za koordinisanije oblike organizovanja uništene od strane neprijatelja, a prije svega zato što je radikalizovani omladinski milje izrazito neformalan, odnosno, vrlo nedosledan. Ogromne poteškoće sa kojima se suočavaju pojedinci koji žele uspostaviti transparentne odnose i posvetiti se borbi za slobodu primoravaju ih na veliku fleksibilnost kada je riječ o organizacionim pitanjima, ali to nije dostignuće, već stanje nametnuto propadanjem i pojedinaca i borbi. To je taktika koja proizlazi iz nedostatka trajne posvećenosti i niskog nivoa odgovornosti.

Stepeni organizovanosti zavise od razvoja klasne svijesti, a ona zavisi od društvenih borbi. Neformalne strukture preovlađuju kada nema jasno izražene klase u akciji, kada su snage slabe i raspršene i kada je stepen samodiscipline minimalan. Organizacija je, dakle, proces koji zavisi od generalizacije i radikalizacije borbi, a oba uslova su neophodna za pojavu velikih revolucionarnih projekata. Neformalnost, međutim, nije vakcina protiv birokratije; birokratija može vrlo dobro funkcionisati i u neformalnim okvirima. Takođe, ona nije lijek protiv infiltracije; provokatori se znaju podjednako dobro snaći kako u neformalnim tako i drugim sredinama. Bitni su drugi faktori: iskustvo, ljudski kvaliteti, lucidnost… Ono što se sigurno ne može uraditi neformalnim okvirima jeste preći u ofanzivu; ali, nažalost, daleko smo mogućnosti za tako nešto.

Tokom poslednjih dvadeset godina, omladinski milje nije uspio nadomjestiti nestanak radničkog miljea, a vremenom je i sam degradirao pod uticajem spektakla. Zbog toga ateneumi i društveni centri nisu uspjeli postati ni približno korisni eksploatisanima kao što su to nekada bili radnički i sindikalni domovi. Uprkos svojim naporima, nisu uspjeli postati prostori obuke, obrazovanja i širenja ideja, što kod ljudu koji u njima učestvuju ili ih posjećuju stvara osjećaj frustracije koji se ne može prikriti. Vjerovatnije je da će učiti o Linuxu ili spremanju veganskih jela, nego o društvenoj istoriji ili praksama otpora kapitalizmu. Establišment ih ne voli, ali ako se prisjetimo koliko su često sindikati u prošlosti bili gušeni, šokantno je vidjeti koliko su ovi centri tolerisani, odnosno, koliko su bezopasni. Postoje časni izuzeci sa visokim stepenom društvene angažovanosti, ali i oni su morali praviti ustupke omladinskoj kulturi; kompromise bilo sa majicama, tinejdžerskim pankom, “performansima” ili kompjuterima.

Kao nekadašnji klubovi za rekreaciju ili udruženja naselja, i oni su postali dio dinamike pukog preživljavanja u neprijateljskom okruženju. Praksa umijeća življenja i pedagogija pobune su im izmakle; iz subverzivne perspektive, iz njih niko ne izlazi radikalniji nego što je ušao – to bi trebalo da nas zabrine. Rješenje bi djelimično moglo ležati u kritičkom preispitivanju njihovog djelovanja, koje ne smije imati drugi cilj osim održavanja visokog nivoa društvene svijesti, uprkos krajnje nepovoljnim uslovima. Morali bismo maksimalno izdvojiti i iskoristiti ono najbolje iz istorijskog iskustva, oživjeti i nastaviti tradicije potlačenih i tražiti u njima inspiraciju. Ne smijemo praviti ustupke modnim i drugim trendovima, ne smijemo se pokoravati stereotipima, ne smijemo pasti u kolotečinu “pozitivne energije” i “dobrih vibracija”; ukratko, moramo ići pravo do korijena stvari. Ali, samo oni koji znaju prepoznati taj korijen idu pravo; a takvo znanje ne pripada nijednoj određenoj životnoj dobi. To je jednako istinito kao i činjenica da ima mladih koji su u odbojniji od starijih, i starijih koji ne znaju za godine.

Migel Amoros (Miguel Amorós, The last twenty years of social liquidation, Los veinte últimos años de liquidación social)

Transkript predavanja održanih u knjižari Sahiri u Valensiji, 11. marta 2006., i u društvenom centru Atreu! u La Korunji, 10. aprila 2006., na kojima je predstavljena knjiga “Udarci i kontraudarci” (Golpes y Contragolpes).