Liberteri protiv libertarijanaca – kapitalizam pod maskom slobode
U današnje vrijeme, malo koja riječ je politički zloupotrijebljena i iskrivljena koliko pojam liberter (slobodar, od fr. “libertaire”, eng. “libertarian”). Izvorno, u 19. vijeku, pojam se odnosio na one koji su se, iz okvira revolucionarnog socijalizma, borili za bezdržavno i besklasno društvo. Vremenom je prisvojen od strane one škole mišljenja koja veliča tržište, privatno vlasništvo i nejednakost kao navodne izraze slobode. Ovo prisvajanje, koje je u anglofonskom svijetu promovisano sredinom 20. vijeka kao “libertarijanizam” (eng. libertarianism), dovelo je do niza konceptualnih izobličenja od kojih je najveće takozvani anarhokapitalizam.
Ovaj oksimoron, koji spaja dva istorijski i filozofski suprotstavljena koncepta, nije samo teorijska obmana: to je ideološka operacija u službi reakcionarne agende. Ovaj tekst ima za cilj da razotkrije tu obmanu iz anarhističke perspektive, vraćajući socijalističke i kolektivističke korijene anarhizma i ukazujući na ulogu “libertarijanaca” kao faktičkih saveznika neoliberalnog autoritarizma i krajnje desnice. Kao anarhisti, vraćamo pojam “liberter” (u daljem tekstu slobodar) njegovom izvornom značenju i naglašavamo potrebu da precizno imenujemo one koji, pod maskom radikalnog antietatizma, brane očuvanje kapitalizma: nazivamo ih, sa konceptualnom jasnoćom, libertarijancima.
Genealogija pojma slobodar
Pojam “slobodar” prvi put je upotrijebio Žozef Dežak (Joseph Déjacque) u svom članku “O ljudskom biću, muškarcu i ženi”[1] 1857. godine, kako bi se suprotstavio onima koji su se nazivali liberalima – nasljednicima Francuske i Američke revolucije, ali su se protivili pravom individualnom i društvenom suverenitetu. Pojam slobodar je rođen kao sinonim za anarhizam: istovremeno odbacivanje države i kapitala, afirmaciju društvene organizacije zasnovane na dobrovoljnoj saradnji, uzajamnoj pomoći i radikalnoj jednakosti. Ova tradicija koja počinje sa Prudonom, Bakunjinom, Kropotkinom i Malatestom, manifestovala se, tokom 20. vijeka, kroz mnoge organizacione oblike: od kolektivizovanih poljoprivrednih federacija do samoupravnih urbanih komuna, ili od racionalističkih škola do antifašističkih brigada.
Anarhizam nikada nije bio doktrina apstraktnog pojedinca odvojenog od zajednice. Njegova težnja je uvijek bila konkretna sloboda, oličena u društvenim odnosima oslobođenim od vlasti i zapovjedništva, eksploatacije i otuđenja. Zbog toga je bio duboko antikapitalistički pokret. Za anarhiste, kapital i država su dvije strane iste medalje: hijerarhijske strukture koje negiraju narodnu autonomiju.
Od Ludviga fon Mizesa do Mareja Rotbarda
Nasuprot ovoj emancipatorskoj tradiciji, “libertarijanizam” koji se pojavio u Sjedinjenim Državama sredinom 20. vijeka prisvaja retoriku slobode kako bi legitimisao poredak zasnovan na akumulaciji kapitala. Autori poput Ludviga fon Mizesa (Ludwig von Mises), Hansa Hermana Hopea (Hans Hermann Hoppe) i posebno Mareja Rotbarda (Murray Rothbard), razvijaju viziju svijeta u kojoj sloboda znači neograničeno privatno vlasništvo, a tržište je uzdignuto na nivo vrhovnog mehanizma društvene organizacije.
Vrijedilo bi se osvrnuti na jednu Rotbardovu izjavu koja govori sama za sebe; Rotbard je bio centralna figura anarhokapitalizma, koji je u svom tekstu iz 1954. godine “Jesu li libertarijanci ‘anarhisti’?”[2], bez dvoumljenja priznao:
„Stoga se moramo obratiti istoriji da bismo to razjasnili; ovdje nalazimo da nijedna od proklamovanih anarhističkih grupa ne odgovara libertarijanskoj poziciji; čak i najbolji među njima imaju nerealne i socijalističke elemente u svojim doktrinama. Nadalje, nalazimo da su svi današnji anarhisti iracionalni kolektivisti, i stoga se nalaze na suprotnom polu naše pozicije. Stoga moramo zaključiti da nismo anarhisti, i da oni koji nas nazivaju anarhistima nemaju čvrstu etimološku osnovu i potpuno zanemaruju istorijski kontekst.”
Dakle, ne radi se o nekoj nevinoj zabuni, već o svjesnom manevru terminološkog prisvajanja. Rotbard se ne samo distancira od istorijskog anarhizma: on ga prezire i negira kao legitimnu referencu svoje ideologije koja svoju inspiraciju ne pronalazi u Bakunjinu ili Kropotkinu, već u najradikalnjem mančesterskom kapitalizmu.
Oksimoron anarhokapitalizma
Takozvani anarhokapitalizam predstavlja najekstremniji pokušaj ovog prisvajanja. On pokušava spojiti anarhizam sa kapitalizmom – dvije apsolutno nespojive ideje. Dok anarhizam teži ukidanju svih oblika hijerarhijske vlasti, kapitalizam je, po definiciji, sistem koji počiva na autoritetu i vlasti vlasnika nad onima koji ne posjeduju sredstva za proizvodnju.
Za anarhokapitaliste – ili, preciznije, libertarijance – sloboda se svodi na mogućnost sklapanja privatnih ugovora među pojedincima. Ali ova ideja ugovornog voluntarizma je fikcija jer nemaju svi pojedinci jednaku moć ili uslove za pregovaranje. Kako ističe anarhistička teorija, ekonomski odnosi u kapitalizmu posredovani su strukturnom prisilom nužnosti: radi ili umri.
Anarhokapitalizam ne eliminiše dominaciju, već je privatizuje. Zamjenjuje državnu vlast vlašću kapitalista. Umjesto javne policije, predlaže privatne vojske; umjesto državne pravde, arbitraže među vlasnicima. U tome nema emancipacije, samo tržišnog feudalizma.
Reakcionizam i tržište idu ruku pod ruku
Savremeni libertarijanizam, fokusirajući se na odbranu svojine i radikalni individualizam, postaje idealna platforma za uspon reakcionarnih projekata. Nije slučajno što su mnogi libertarijanci bili saveznici trampizma u Sjedinjenim Državama, bolsonarizma u Brazilu ili mileizma u Argentini. Havijer Milej (Javier Milei), ultraliberalni ekonomista koji je postao predsednik, izjašnjava se i kao libertarijanac i kao obožavalac Rotbarda, Mizesa i austrijske škole ekonomije. U njegovom diskursu apologija tržišta koegzistira sa otvorenim prezirom prema sindikatima, društvenim pokretima, feminizmu i socijalnoj pravdi.
U ime “ekonomske slobode”, napadaju se svi oblici narodnog organizovanja, društveni pokreti se kriminalizuju, a postojanje strukturnog ugnjetavanja se negira. Odbacuje se svaka borba koja dovodi u pitanje nadmoć tržišta. U praksi, anarhokapitalizam je ideologija rata protiv siromašnih.
Slobodarsko organizovanje kao kolektivna izgradnja
Nasuprot ovoj perverznoj karikaturi slobode, anarhizam zagovara organizovanje odozdo na gore, izgradnju narodne moći i direktnu demokratiju. Ne radi se o individualnoj atomizaciji, već o afirmaciji horizontalnih kolektivnih struktura, izgrađenih od temelja. Od stambenih zadruga do mreža solidarnosti u susjedstvu, od autonomnih sindikata do samoupravnih obrazovnih prostora, anarhizam razvija konkretnu, živu, materijalnu društvenu praksu.
Kao što je Bakunjin tvrdio: “Sloboda jednog može se ostvariti samo u slobodi svih”. Sloboda pojedinca nije ograničena slobodom drugog pojedinca, već se pojedinačne slobode pravilno nadopunjuju samo pod zajedničkom slobodom cijelog društva. Nema slobode bez jednakosti. A jednakosti nema ukoliko se ne dovede u pitanje privatno vlasništvo nad sredstvima za proizvodnju. Zato anarhizam predlaže podruštvljenu, samoupravnu ekonomiju, u kojoj je rad oslobođen jarma kapitala.
Sloboda bez socijalizma je privilegija i nepravda; socijalizam bez slobode je ropstvo i brutalnost
Ne samo da je hitno, već je i ključno razlikovati anarhizam od njegove liberalno-kapitalističke distorzije. Nasuprot komercijalizaciji života, anarhizam afirmiše dostojanstvo zajedničkog. Nasuprot nacionalnom ili korporativnom autoritarizmu: organizovanje i klasnu borbu. Nasuprot posesivnom egoizmu: revolucionarnu solidarnost.
Biti slobodar ne znači samo biti antietatista: to znači biti antikapitalista, biti protiv patrijarhata i kolonijalizma. To podrazumijeva izgradnju moći odozdo, iz horizontalnosti i samoupravljanja, a ne iz mita o pojedincu vlasniku imovine koji “bira” pod strukturnom prisilom.
Našim drugovima liberterima u Argentini koji se danas suočavaju sa antisocijalnim politikama libertarijanca Havijera Mileja, šaljemo svu našu snagu, našu militantnu solidarnost i naš internacionalistički angažman. Vaša borba je i naša.
Jer nema anarhizma bez društvene revolucije. I nema društvene revolucije bez raskida sa kapitalom.
Don Dijego de la Vega, militant madridske anarhističke platforme Liza
Libertarios contra libertarianos – El Capitalismo disfrazado de Libertad